Din kelimesi anlam olarak, Arapça’da usul, metot, alışkanlık, gidilen yol anlamına gelmektedir. Kuran- ı Kerim’de din kelimesi de çeşitli ayetlerde geçer. Örneğin bazı ayetler de şu şekilde geçmektedir: “Dinde zorlama yoktur. Çünkü doğruluk sapıklıktan iyice ayrılmıştır. O halde kim tâğûtu tanımayıp Allah’a inanırsa, kopmak bilmeyen sapasağlam bir kulpa yapışmıştır. Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.” [1] ,  “Şüphesiz Allah katında din İslam’dır. Kitap verilmiş olanlar, kendilerine ilim geldikten sonra sırf, aralarındaki ihtiras ve aşırılık yüzünden ayrılığa düştüler. Kim Allah’ın âyetlerini inkâr ederse, bilsin ki Allah hesabı çok çabuk görendir.” [2] Din kavramını birçok teolojik disiplin açısından tanımlamak mümkündür. Örneğin Rudolf Otto’ya göre din, insanın kutsal saydığı şeylerle ilişkisidir. [3] Bir Dinler Tarihçisi olan Rudolf Otto din kavramına diğer disiplinlerden daha farklı yaklaşabilmektedir. Çünkü Dinler Tarihi açısından din olarak tanımlanan “kutsalın” yaşanmasıdır. Kutsal olan herhangi bir nesne ya da eşya insanın imani dünyasına nüfuz edebiliyorsa bu din olarak tanımlanabilir.  Emile Durkheim’e göre ise din, bir cemaatin meydana gelebilmesini sağlayan ayin ve inançlar sistemidir. [4] Bu açıdan bakılınca din, sosyolojik olgusal durumdur Diğer bir ifadeyle de din, toplulukları bir arada tutan potansiyel bir güçtür.  Emile Durkheim’e göre fonksiyonalist bir din anlayışı bulunmaktadır. Ona göre, sosyolojinin esasını “kolektif şuur” anlayışı teşkil etmektedir. Kolektif şuur, toplumdaki müşterek tasavvurların toplamından ibarettir. Toplumun kolektif tasavvurlarının temelini ise dini inanç ve tasavvurlar teşkil etmektedir. [5] Birleştirici bir güç olan din toplumu etkisi altında tutar. Din sosyolojik olarak potansiyel bir güçtür. O zaman bu gücü olumlu kanalize etmek gerekir. Doğru olana yönlendirmek gerekir.  Bununla birlikte psikolojik açıdan bakılarak yapılan din kavramlarına da rast gelmekteyiz. Tolstoy özellikle din kavramını açarken, dini daha çok psikolojik boyutunda değerlendirmiştir. Ona göre, İnsanın kendi parçası hissettiği ve davranışları için yol gösterici ilkeler çıkardığı o bütünle kurduğu ilişkidir. Bu yüzden din akıl sahibi insanlığın asli ve vazgeçilmez bir şartı olagelmiştir. [6]  Din, en yüksek insani melekeye sahip insanlar tarafından, insanın, güçlerini üzerinde hissettiği sonsuz varlık ya da varlıklarla ilişki kurması şeklinde tanımlanmış ve öyle anlaşıla gelmiştir. [7] Tüm dinler insanla, insanın kendini bir bütün hissettiği, yol gösterici ilkeler edindiren Sonsuz Varlık arasındaki ilişkidir. [8] Tolstoy’un bu tanımlarına göre bir insanın dini hissedebilmesi ve yaşayabilmesi akli melekelerle olur. İnsanı diğer varlıklardan ayıran akli meleke özelliği dini algılama ve yaşayabilme noktasında tamamlayıcı bir unsurdur. Bu özelliğiyle insan ancak dini algılayabilir ve yaşayabilir. İnsan akli melekesiyle ruh dünyasıyla irtibata geçer ve insan dini tecrübelerini gerçekleştirir.  

b)            Dindar İnsan Kavramı :

Din kavramının biçimlendirilmesinden sonra dindar insan kavramı da yaptığımız bu tanımlama üzerinden şekillenmektedir. Din kavramının içeriği pratik olarak dindar insanın yaşantısını oluşturur.. Örneğin bir insan dinini, psikolojik boyutuyla algılıyorsa dini kendi özel alanında yaşıyor şeklinde yorumlanabilir.  

  c)      Dindarlık :   İslam dininde dindarlık denilince, geleneksel anlamda dinin vecibelerini yerine getiren, ahlaki sorumlulukları hissedebilen bir insanın davranışları akla gelir. Ancak dindarlık kavramının bu anlamda daha da açılması ve anlaşılması gerekir. Bu geleneksel sığ kavramın yeniden düzenlenmesi ve anlatılması zorunlu hale gelmiştir.  İslam’ın yeniden anlaşılması çalışmaları günümüzde başlamıştır. Bu akım öncelikle Yaşar Nuri Öztürk’ün “Kur’an İslam”ı şeklindeki aktardığı görüşlerle başladı. Ancak bu akım Türkiye’de çok fazla geçerlilik bulmadı. Bunun nedeni de Türk örf ve adetlerinin bu anlayış içerisinde mantıksız olarak değerlendirilmesi halkın içinde fenomenleşmiş bazı inançları ortadan kaldırıyor olmasındandı. Doğal olarak halkın yıllardır alışagelmiş inançlarından bir anda vazgeçmesi beklenemezdi. Halkın bir kısmı  bu anlayışa kendini yakın buldular.  Öztürk’ün bu söylemi ilk bakışta makul görünse de dindarlık açısından baktığımızda, halkın birçok alışkanlığını pratikte ortadan kaldırıyor olması ister istemez bu görüşün kitlelere ulaşmasını engelledi. Çünkü “ Kur’an İslamı” söyleminin temelindeki çözümsüzlük aslında bizi görünenden daha farklı bir noktaya getirdi. Bu görüşün temelindeki sıkıntı, Vahhabi söylemin olmasıydı. Vahhabilik’e göre birçok şeyin haram olduğu görüşü Öztürk’ün bu görüşüyle örtüşür hale gelmişti. Vahhabilik’e göre, mezarların ziyareti, ölen insanların arkasından Kur’an okunması gibi kültürel davranışlar haramdır. Öztürk’ün Kur’an İslam’ı görüşü de Kur’an’ın içinde olmayan bir davranışı yapmamayı gerektirir.  Öte yandan Öztürk’ün bu girişimi Türkiye’de bir başlangıç olması nedeniyle olumlu gözükebilir. Çünkü İslam, dinamizmi kendi içinde barındırır ve her zaman yeniliğe açık bir dindir.  Türkiye’de bu akımı felsefi, Türk Kültürünün perspektiften yeniden yorumlayarak analiz eden bir başka bilim adamı Şahin Filiz’de “dinin demokratikleşmesi” gerektiğini savunmaktadır. Filiz’e göre, dinin demokratikleşmesi dini anlamda ve fiile geçirme de özgürlükçü bir anlayışı ifade eder. Dinin kendi içinde insanlara verdiği bu özgürlüğü yaygınlaştırmak gerekir. Demokratik ve özgürlükçü din anlayışı ve kültürü gelişmedikçe; çağdaş bir düzeye gelinmedikçe, İslam dini hak ettiği konumu alamayacaktır. Dini sadece simgelere ve olgulara dayandırmak dinin ahlaksal derinliğini ortadan kaldırır; dini sığlaştırarak simgeler ve eylemler savaşına indirger.  Filiz’e göre dindarlık ve ahlaklılık, yapıp- yapmama konusundaki bireyin inançsal hem de davranışsal açıdan kendi özgürlüğüyle baş başa bırakılması ile gerçek anlamını bulur.  Filiz bu görüşüyle de ayrıca son zamanlarda dini simgelere yapılan vurguyu eleştirmektedir. Bu simgenin de özellikle Başörtüsü\ Türban söylemi üzerinden yapılıyor olmasına dikkat çekerek, dindarlık kavramını yeniden temellendirir. Ona göre dindarlığı, dosdoğru bir ahlaksal yaşantı biçimini, bir sembole sığdırarak yozlaştırmak, dinin ahlaksal derinliğini ve toplumsal yararını ortadan kaldırmak demektir.  Şahin Filiz dindarlık kavramını açıklarken bir ayırıma daha gider; o da “dincilik” kavramının dindarlık kavramından farklı olduğudur.  Dincilik, dindarlığa ve sade Müslümanlığa karşıdır. Dinsel bürokrasiyi çoğaltan bu anlayış Tanrı ile birey arasına aracılar koyar. Türkiye’de bu aracılar siyasetçi, tarikat liderleridir. Örneğin, Said Nursi kendi sözlerinin değiştirilemeyeceğini, kitaplarını kendisinin yazmadığını, kendisine yazdırıldığını ve Risale- i Nur’un kendi malı olmadığını ileri sürmüştür. Bazen de “ Bana manen ihtar edildi ki” gibi ifadeler kullanmıştır. Said Nursi’nin eserlerinde yayınlanan birçok Nur talebeleri mektuplarında da Said Nursi’de insanüstü yetkileri bulunduğunu ve Risale- i Nur’un semavi olduğu ileri sürülmüştür. [11]   Çubukçu’nun bu tespiti 1967’lerde ortaya konulmuştur. Ancak bugün hala geçerli olan ve daha da tehlikeli bir boyuta ulaşan bu türden akımlar ve dinsel siyasi oluşumlar dinsel bürokrasiyi oluşturmuş, gerçekte dindarlık kavramının içini boşaltmıştır.  Halk dindarlık konusunda herhangi bir cemaat ya da tarikata üye olunduğunda dindar olacağına inandırılmıştır.  Bu anlamda insanların eğitim seviyesi dahi çok önemli olmamaktadır. O halde bu noktada şu soruyu sormak gerekir : “ Din eğitiminin insanımız üzerindeki etkisi nedir?” Yapılan bir araştırmaya göre bu sonuçlar sınırlı da olsa din eğitiminin devlet kurumları olarak eksikliği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu araştırmayı yöneten Ahmet Onay’a göre, ülkemizde verilen din eğitiminin, dindarlığın davranış boyutunda meydana getirdiği değişimin ancak yarısını ve hatta daha azını dindarlığın manevi boyutunda getirildiği iddia edilir. Ona göre, burada esas üzerinde durulması gereken, din eğitiminin din davranışları üzerindeki etkisinin büyüklüğü değil, kişilerin manevi dünyalarına etki düzeyinin azlığıdır. Okullarda ve okul dışında verilen din eğitimindeki ihmalci yaklaşımların, bu sonuçların elde edilmesinde önemli bir payı olduğunu açıklar. Dindarlıkla ilgili en önemli faktörlerden birisi de dini kurumlardır. Yasal çerçeveden bakıldığında, Türkiye’de din işlerinin yürütülmesi Diyanet İşleri Başkanlığına bırakılmıştır. Ancak uygulamada yasaklı olmalarına rağmen tarikat ve cemaatlerin şu veya bu şekilde varlıklarını sürdüre geldikleri bilinmektedir.  Sosyolojik bir vakıa olarak bakıldığında, söz konusu kurumların, dindarlıktaki sahip olduğu payın %35 olduğu, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın payının ise % 20 olduğu görülmektedir. [12]   Bu araştırmadan hareketle Tanrı ile insan arasındaki köprü konumu gören tarikat ve cemaatler dinsel bürokrasidir. İslam dininin samimi ve içten olan dindarlık ideali XXI. yüzyılda dinsel bürokrasilerle bitirilmiştir. Dinsel bürokrasi İslam’ın içinde gizli bir ruhban kesimini oluşturmuştur. Bu ruhban kesimi tarikat ve cemaatler olarak halk üzerinde etkilidir. Hatta bu etki daha da ilerleyerek dinsel siyasi harekete dönüşmüştür. İslam’daki gizli ve sinsi bu ruhban kesimi Ortaçağ Avrupa’sındaki Hıristiyan aleminin yaşadığı kaoslara halkı sürüklemektedir.  Filiz’in Dincilik tezine göre, ahlaksal ve insansal anlamda bir çürümüşlük vardır. Düşünce özgürlüğü yoktur. Bireyi sürekli tepeden belirler; en sıradan emirle başlar; köleleştirmeye kadar devam eder. Dincilik, ahlaksal derinliği ortadan kaldırırken simgeler ve eylemler savaşı çıkarır.  Bir ibadetin ve güzel bir ahlaksal davranışın yerleşmesinden çok, kullanılıp tüketilebilir ve görünürlük kazanabilir sembolleri devreye sokar.  Dincilik aynı zamanda bölücü bir tavır sergileyerek, insanları kaçınılmaz olarak ötekileştirir. Dincilik Türkiye’de aynı zamanda bölücü bir siyaset olarak tezahür etmektedir. Bölücülük ötekileştirmenin öteki adıdır.  Filiz’in bu görüşlerinden hareketle dindarlık ve dincilik kavramlarını değerlendirdiğimizde bugünkü İslam’ı yaşayan insanların bilinçli ya da bilinçsiz olarak dincilik düzleminde yaşadıklarını ifade edebiliriz. Dincilik düzlemindeki oluşturulan din anlayışının sakıncaları daha detaylı olarak da bir çalışma konusu olabilir.  İslam dininin felsefesine göre din sürekli bir dinamik yapıda kendini geliştirir. Bu din kutsal kitapta ilkleri ortaya koyarken bu ilkelerin açılımlarını bizzat insana bırakmıştır. Bu nedenle Kur’an – ı Kerim’de sürekli insanın akli melekelerini kullanmasını gerektiği ayetlerde geçer. Hatta aklını kullanan insan İslam dinince en güzel olana ulaşandır. Örneğin Zümer suresinin 18. ayetinde, “ Onlar ki sözü dinler de onların en güzeline uyarlar. İşte bunlardır Allah’ın klavuzladıkları, işte bunlardır akıl ve gönül sahipleri.” , denilerek aklını kullanan insana dikkat çekilir.  Dindarlık kavramını açarken İslam gelmeden önceki Arap toplumunu hayatından örnekler vermekte fayda vardır. İslam öncesi Arap toplumunda, Arap hayatının idealleri ve hikmet- i vücudunu teşkil eden faziletleri yavaş yavaş değişerek yerini aşırı ferdiyetçiliğe, sınırsız bir zenginlik hırsına bırakıyordu. Ahlaki değerlerin ve sosyal müesseslerin çözülüp dağılmasıyla birlikte, din hayatında da bir bozulma ve gerileme oldu. Mukaddes şeyler tanınmaz olmaktaydı. Din adamlarının rolü meczup ve sihirbazlar derecesine inmişti. İlahi duygular silinip giderken bir putperestlik zihniyeti tapmaya yol açıyordu. [13] Bu açıdan bakıldığında da tarihi bir kıyaslama yaparsak Türkiye’deki dindarlıkta da ahlaki değerlerin çözüldüğünü bugün için hepimiz müşahede ediyoruz. İslam öncesi Arap toplumunda zenginlik ve hırsla ferdiyetçiliğin ön plana çıkması bugün de İslam dünyasının o dönemden çok farklı olmadığını göstermektedir. Bu duruma da ülkemizden örnek verecek olursak, halkımızın Ramazan aylarında iftar çadırlarına mahkûm edilmesi ferdiyetçiliğin ön plana çıkmasının bir kanıtıdır.  Dindarlık, sadece dini ritüel ve simgelere dayandırılan bir olgu haline getirilirken, bir yanda siyasallaştırılması dindarlık gibi özel ve yüce bir makamın hak ettiği konuma oturtulmaması açık bir olgusal gerçektir.  Dindarlık denirken, rejim karşıtı bir insan modeli olarak nitelendirilmek, ahlaki ilkelerden yoksun ama namaz kılan oruç tutan, insanların hakkını gözetmeyen bir Müslüman modeli oluşturmuş olmak oldukça üzücü bir durumdur. Dindar insan, bugün kendini geliştirmemekte, tarikat ve cemaatlerin bir üyesi olmakla dindar olacağına inanmakta,  akli melekeleri kullanmaktan bir o kadar uzak, kültürüne yabancı, başka kültürlerle kendini ifade etmeye çalışan olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu türden davranışlara sahip olan bir insan modeli de teolojik açıdan bakıldığında İslam’ın ilkeleriyle bağdaşmamaktadır. İslam insan modelinde, dinamik bir insan zihni önerirken, gelişen bir medeniyetin parçası olan insanı yönlendiren, rehberlik eden, bu yoldaki bütün engelleri kaldıran bir felsefe gösterirken, bugün bu idealden tamamen uzaklaşılmıştır.  Hz. Muhammed, “ İnsanın dini aklıdır. Aklı olmayanın dini de olmaz” , “ Düşünmek en büyük ibadettir” , demekle dinimizin akla ve düşünceye verdiği önemi görmekteyiz.  “ Bir Müslüman’ın iki günü birbirine eşit olmamalıdır”  derken de İslam dininde insan için dinamizmin önemine dikkat çekmiştir.  Bütün bunlarla birlikte yine Hz. Muhammed’in “ Ben güzel ahlakı tamamlamak için geldim.” , sözü de İslam dininin ahlaki normlar üzerinde hassasiyetle durduğunu göstermektedir.

Kaynakça :

• Kur’an Mesajı, Muhammed Esed, Çev. Cahit Koytak- Ahmet Ertürk, İşaret yay. , İst. – 2002.
  
• Dinler Tarihine Giriş, Prof. Dr. Mehmet Aydın, Din Bilimleri yay. , Konya- 1996.
  
• Din Nedir? , Tolstoy, Çev. : Murat Çiftkaya, Kaknüs yay. , İst. – 99.
  
• Din Sosylojisi, Ünver Günay, İnsan yay. , İst. – 2001.
  
• Din Felsefesi, Mehmet S. Aydın, İzmir İlahiyat Fakültesi yay. , İzmir – 2001.
  
• Mezhepler, Ahlak, ve İslam Felsefesi İle İlgili Makaleler, İ. Agah Çubukçu, Ankara Ün. Yay. , Ankara – 1967.
  
• Dindarlık etkileşim ve değişim, Ahmet Onay, Dem yay. , İst. – 2004.
  
• İslam’ın Bugünkü Meseleleri, Erol Güngör, Ötüken yay. , İst. – 1983.